માળો – જતીન મારૂ

હિંડોળા ના લયબદ્ધ કિચૂડાટ ના ધ્વનિ વચ્ચે અચાનક જ ભીંત પર ટીંગાડેલી ઘડિયાળ ના ડંકા થી જાણે લયભંગ થયો હોય એમ વિનોદરાયે જરા ઝબકીને ભીંત તરફ જોયું. ઘડિયાળ ના બે કાંટા ભેગા થઇ ને રાત્રી ના બાર વાગ્યા નો સમય બતાવતા હતા. પગ ની હળવી ઠેંસ થી હિંડોળો થોભાવીને વિનોદ રાય ઉભા થયા, સાથે જ લેમ્પ ના આછા અજવાળાં માં એક કાળી આકૃતિ પડછાયા રૂપે સામે ની દીવાલ પર ઉપસી આવી અને એ પડછાયો ધીરે ધીરે પાણીયારા સુધી લંબાયો. થોડુક પાણી પી ને વિનોદ રાય પાછા હિંડોળા પર આવીને બેસી ગયા.

વૃદ્ધાવસ્થા માં માણસ ની ઊંઘ આમેય ઘટી જાય છે પરંતુ આજ ના એમના આ અજંપા નું કારણ કંઇક જુદું જ હતું.વિનોદરાય મૂળેય સમય સામે ઝઝૂમી જનાર માણસ હતા.સમય સામે હારવાનું કે થાકવાનું એમના સ્વભાવ માં જ ન હતું, પરંતુ જીવન ની ઢળતી સંધ્યા એ ઘર પ્રત્યે નો એમનો તીવ્ર અનુરાગ એમની નબળાઈ બની ગયો હતો. ‘ઘર’ કે જેને તેમણે સપના માં સેવ્યું હતું અને પછી દિવસ રાત મહેનત કરીને, જેમ પંખી એક એક તણખલું એકઠું કરીને માળો બનાવે એમ વસાવ્યું હતું.

વિનોદ રાયે હિંચકતા હિંચકતા એક મમતા ભરી નજર ઓરડા ના ખૂણે ખૂણા માં ફેરવી લીધી. ભીંત પર લટકતી એન્ટીક ઘડિયાળ, બારી ઉપર ના ભાગ માં ટીંગાતું ચકલી અને તેના બચ્ચા સહીત ના માળા નું ચિત્ર, છત પર લટકતા કાંચ ના ઝુમ્મર, ખૂણામાં ગોઠવેલ નકશીદાર ફ્રેમ વાળો અરીસો, ભીંત ને અઢેલી ને વિશાળ મેજ, લાકડા ની કોતરકામ વાળી ખુરશી. એક એક વસ્તુ કેટલી ચીવટ થી પસંદ કરીને આણેલી હતી! દરેકે દરેક ચીજ સાથે ભરપુર સ્મૃતિઓ જોડાયેલી હતી.

વિનોદરાય હિંડોળા પર થી ઉતરીને ધીમા પગલે મેજ પાસે ગયા,એક ખાનું ખોલીને જૂની ડાયરી કાઢી અને પીળા પડેલા પૃષ્ઠો ઉથલાવીને વાંચવાનું શરૂ કર્યું…. “ આજે વિશ્રામવિલા માં પહેલો દિવસ છે, આ મકાન ની ચાર દીવાલો વચ્ચે ઘર વસાવવા જઈ રહ્યો છું…” ગૃહ પ્રવેશ ના દિવસે જ
પોતે ડાયરી માં ટપકાવેલ એ લખાણ ને વિનોદરાય ભાવાવેશ માં આગળ ના વાંચી શક્યા, બસ ડાયરી ના પૃષ્ઠ ને એને છાતી સરસું ચાપી દીધું. કોણ જાણે કેમ આજે એમને ડાયરી હંમેશ કરતા વધુ વહાલી લાગી. ઝભ્ભા ની બાંય થી આંખ ના ભીના ખુણા લુછી ને એમણે ડાયરી ના વધુ થોડાં પાનાં ફેરવ્યા…
“આનંદ ના આગમન થી અમારા માળા માં જાણે ટહુકો ઉગ્યો છે,પાર્વતી એ ખરેખર માળા ને ગુંજતો કરી દીધો છે….” પાર્વતી શબ્દ નજરે પડતા જ વિનોદરાય ની નજર મેજ પર પોતાની સ્વર્ગસ્થ પત્ની ના ફોટા વાળી ફ્રેમ ને શોધવા લાગી,પરંતુ પછી યાદ આવ્યું કે એ ફ્રેમ તો એમણે પોતાના સામાન સાથે જ પેક કરી દીધી છે. સહેજ નિરાશા સાથે તેમની નજર ત્યાં થી પાછી ફરી. પોતાના પુત્ર આનંદ ના જન્મ વખતે ની એ ટાચણ હતી. એ સાથે જ એમણે તે પૃષ્ઠ પર આંગળી ના ટેરવા ફેરવીને લખાણ માં કેદ એ ક્ષણો ને સ્પર્શવાનો પ્રયાસ કર્યો અને બીજી જ ક્ષણે પીળા જર્જરિત પૃષ્ઠો તરડાઈ જવાના ડર થી પોતાનો હાથ પાછો ખેંચી લીધો.

થોડા વધુ પાનાં ઉથલાવતાં એમના હાથ કંપવા લાગ્યા. કાળા અક્ષરો માં લખાયેલી એ નોંધ વાંચતા એમના ગળે ડૂમો બાઝી ગયો… “અલવિદા પ્રિયે….તારા સંચાર થી જેનો ખૂણે ખૂણો ધબકતો હતો એવું વિશ્રામવિલા આજે તારી વિદાય થી જડ બની ગયું છે….અને સાથે મારું જીવન પણ!” ડાયરી નું એ પાનું વિનોદરાય ની જાણ બહાર જ ભીનું થઈ ગયું. પરંતુ આ વખતે તેમણે એ સરવાણી ને ઝભ્ભા વતી લુછવાનો યત્ન ના કર્યો. ડાયરી ને બંધ કરીને ચુપચાપ ખાના માં મૂકી દીધી. પછી રાત્રી ને અંધકાર માં પણ ઘર નો ખુણેખૂણો ફરી વળ્યા. ઘર છોડતા પહેલા તેઓ આ ઘર ને ધરાઈ ધરાઈ ને જોઈ લેવા માંગતા હતા, શ્વસી લેવા માગતા હતા. સવાર પડતા ની સાથે જ એમની જિંદગી માં રાત પડવાની હતી.એમનું વહાલસોયું ઘર કે જે માત્ર ઈંટ પત્થર નુ માળખુ નહિ પણ એમની જીવનસંગીની નું સ્મૃતિસ્થાન બની ગયું હતું તે છૂટી જવાનું હતું, સદા ને માટે!

શહેર માં સ્થાયી થયેલો તેમનો એક નો એક પુત્ર આનંદ અને એની પત્ની એવું ઈચ્છતા હતા કે બાપુજી પણ શહેર માં આવીને તેઓ ની સાથે રહે. વળી ગામ ના આ મકાન ને કોઈ પાર્ટી સારી કીમતે ખરીદવા તત્પર પણ હતી. પછી વિચાર શું કરવાનો હોય? ઘણી આનાકાની બાદ વિનોદરાય ને પુત્રહઠ પાસે ઝૂકી જવું પડ્યું.પણ પોતાના સુખ દુઃખ ના સાથી એવા આ ઘર ને છોડતા એમનો જીવ કપાતો હતો. વિચાર માં ને વિચાર માં ક્યારે ઊંઘ આવી ગઈ એનું વિનોદરાય ને ધ્યાન જ ના રહ્યું.ખટારા ની ઘરઘરાટી થી જયારે તેમની આંખ ખુલી ત્યારે ખબર પડી કે આનંદ એમને લેવા માટે આવી પહોંચ્યો હતો. “ચાલો…ચાલો…ફટાફટ કરો, પેલો મોટો કબાટ ઉપાડી ને ગાડી માં ચડાવી ધો,પછી પેલું મેજ અને પછી….” આવતા ની સાથે જ આનંદે ઉતાવળા થઇ ને ખટારા ના ડ્રાયવર અને સાથે આવેલા બીજા મજુરો ને સુચના આપવા માંડી.

વિનોદરાય તૈયાર થઇ ને ઓસરી માં આવ્યા. તેમની નજર છત ના ખુણા માં ચકલી એ બાંધેલા માળા તરફ ગઈ. માળો શાંત હતો…કદાચ ચકલી એના નવું નવું ઉડતા શીખેલા બચ્ચાઓ સાથે આજે વહેલી જ ઉડી ગઈ હતી. માળા માં ખાલી સુનકાર ફરફરતો હતો. ફળિયામાં વાવેલા ઝાડ પાન ને પાણી પીવડાવતા એમના મન માં વિચાર ઝબકી ગયો કે હવે પછી આ મૂંગા ઝાડવા ને પાણી કોણ પીવડાવશે? એક ઊંડો નિશ્વાસ એમના થી નખાઈ ગયો. થોડો થાક લાગ્યો હતો એટલે ઓટલા પર બેસી ગયાં.
“ચાલો, બાપુજી બધો સામાન ખટારા માં ગોઠવાઈ ગયો છે. તમે મારી સાથે ગાડી માં બેસી જાઓ એટલે આપણે નીકળીએ. આપણે હજી લાંબો પંથ કાપવાનો છે.” આનંદ બોલ્યો.
“ જવું તો છે જ બેટા..પછી આટલી ઉતાવળ શીદ ને ? ઘડીક આ ઓટલે થાક ખાઈ લેવા દે, પછી તો આ બેઠક કોણ જાણે ક્યારે નસીબ થશે!” બોલતા બોલતા વિનોદરાય થોડા વધુ આરામપ્રદ સ્થિતિ માં ગોઠવાઈ ગયા અને ટેકો લેવા માથું દીવાલ પર ટેકવ્યું અને રાહત અનુભવતા હોય એમ આંખો મીંચી ને બેસી રહ્યા.

આનંદ અકળાયો પણ કઈ બોલ્યો નહિ. થોડી વાર સુધી વિનોદ રાય ઉઠ્યા નહિ એટલે અંતે ધીરજ ખોઈ ને ફરી થી બાપુજી ને ઢંઢોળ્યા
“બાપુજી..ઓ! બાપુજી! હવે ચાલો ને મોડું થાય છે.” વિનોદ રાય મૌન જ રહ્યા..!
“બાપુજી…ચાલો ને હવે” આનંદે વિનોદરાય ને હાથ પકડી ને હલબલાવ્યા…પણ એમની મીંચાયેલી આંખો ના ખુલી તે ના જ ખુલી, તેમના ચહેરા પર રાહત ની રેખા ઓ અંકાઈ ગઈ!
“ ટ્રીન…ટ્રીન..!” આનંદ ના ખીસ્સા માં ફોન રણકી ઉઠ્યો, સ્ક્રીન પર દેખાતો નંબર એની પત્ની નો હતો. આનંદે ફોન ઉપાડ્યો “ હેલ્લો”.
“ હેલ્લો! આનંદ.” સામે છેડે થી અવાજ આવ્યો
“ સામાન ભરાઈ ગયો…? બાપુજી એ મકાન ખાલી કર્યું?”
“ હા, બાપુજી એ ઘર છોડી દીધું….” બોલતા બોલતા આનંદનો અવાજ ફાટી ગયો

પશ્યંતીની પેલે પાર…. – જાતુષ જોશી

[ કવિ-ગઝલકાર શ્રી જાતુષભાઈ જોશીની અત્યંત સુંદર ગઝલોના પુસ્તક ‘પશ્યંતીની પેલે પાર...’ માંથી કેટલીક કૃતિઓ અહીં સાભાર લેવામાં આવી છે. રીડગુજરાતીને આ પુસ્તક ભેટ મોકલવા બદલ જાતુષભાઈનો (વઢવાણ) ખૂબ ખૂબ આભાર. આપ તેમનો આ નંબર પર +91 9824551651 સંપર્ક કરી શકો છો. પુસ્તક પ્રાપ્તિની વિગત ગઝલના અંતે આપવામાં આવી છે.]

[1]
યુદ્ધનો બસ એ જ સઘળો સાર છે,
હાર છે, હા, બેઉ પક્ષે હાર છે.

કોઈને શ્રદ્ધા હશે ઈશ્વર ઉપર,
આપણે તો આપણો આધાર છે.

આંખ અંજાઈ ગઈ અજવાસથી,
આંખ સામે એટલે અંધાર છે.

આ સકલ સંસાર કંઈ મોટો નથી,
આપણાં મનનો ફક્ત વિસ્તાર છે.

શબ્દને નાનો-સૂનો સમજો નહીં,
શબ્દ ઈશ્વરનો જ તો અવતાર છે.

[2]

તું નર્યા આનંદની કરજે સખાવત,
એક પળમાં થઈ જશે એની ઈબાદત.

આ તરફ, પેલી તરફ ખેંચી રહ્યાં છે,
બે ધ્રુવોની અધવચાળે હું યથાવત.

તેજ છોડીને પ્રવેશું હું તમસમાં,
ઝરમરે ત્યાં એ જ, કોઈ ક્યાં તફાવત ?
આ સમયની સાદડી સંકેલ, સાધુ;
શેષ ના રે’શે કશું આગત-અનાગત.

આ જગત પણ ગીત જેવું થઈ જવાનું,
છોડ સઘળાં સાજ ને સાંભળ અનાહત.

[3]

જે હતા તે ફક્ત પરપોટા હતા,
ટૂંકમાં, આંસુ બધા ખોટા હતા.

કાં હવા મારા તરફ આવી નહીં ?
હાથમાં મારાય ગલગોટા હતા.

સાવ કંટાળી પ્રભુ પથ્થર થયો,
દુઃખ એનાં કેટલાં મોટાં હતાં.

સુખ અને દુઃખને તપાસ્યાં તો થયું,
એક મનના બે અલગ ફોટા હતા.

માપવા બેઠો અને માપી લીધા,
જે બધાના નામ મસમોટાં હતાં.

હું ન હોઉં ત્યારે – ધ્રુવ ભટ્ટ

[‘નવનીત સમર્પણ’માંથી સાભાર]

હું ન હોઉં ત્યારે
સભા ભરશો નહીં
ન કોઈ લેખ લખશો ન લખાવશો મારા વિશે
સામાયિકોનાં રૂપાળાં પાનાંની કિનારી કાળી તો કરશો જ નહીં
મારી આ વિનંતી બે કારણે છે
એક તો એ કે આ બધું થતું હોય ત્યારે શક્ય છે કે
(મૃત્યુ પછી વિશે હું કંઈ જાણતો નથી, પણ)
હું આવી સભામાં ક્યાંક કોઈ ખૂણે બેઠો હોઉં તો ?
ક્યાંક બેસીને વાંચતો હોઉં બધું તમે લખેલું તો ?
કાળી કિનારીવાળા સામાયિકને કુરૂપ થયેલું ભાળીને અણગમો માણતો હોઉં કે,
પૃથ્વી પર નહીં તો બ્રહ્માંડના બીજા કોઈ ગ્રહમાં ક્યાંક પારણે ઝૂલતો પણ હોઉં તો ?
તમારા કશા પ્રયત્નોનો અર્થ ન સરે તેવું પણ બને.
અને બીજું, વધુ અગત્યનું અને સચોટ કારણ તો એ
કે શોરબકોર મને ગમતા નથી.
થોડાં હાસ્ય અને થોડાં ડૂસકાંના ધીમા અવાજ વચ્ચે મને જવા દો તો
સારું.
અપરિચિત, અસ્પષ્ટ, અજાણ.
જે રીતે હું અહીં આવ્યો હતો, તે જ રીતે.

ઝાકળ ભીની પરોઢ – નિખિલ જોશી

ઝાકળ ભીની પરોઢ ઓઢી જઈને બેઠા સરવર
એક સ્મરણની હોડી હાલે છાતીને સમંદર

એક ત્વચાની ભાષા ઉઘડે આંગળીઓના છેડે
શ્વાસોનું ઓજારપછી આ રૂંવાડાને ખેડે
કંઈ કેટલા અર્થ ઉગ્યા છે સ્પર્શ લિપીની અંદર

હૂંફાળી એક રાત ટપીને પહોંચ્યા સૂરજ દેશ
હું પદ છોડી ધર્યો અમે તો લાગણીઓનો વેશ
જાત સમૂળગી વીસર્યા એવું થયું શું જંતરમંતર!

વાત વાતમાં મમ્મી આજે… – શ્રમ વિલેશ કડીયા

વાત વાતમાં મમ્મી આજે કચકચ ના કરીશ,
કાયમ તું તો નન્નો ભણતી ચઢતી મુજને રીસ…વાત વાતમાં મમ્મી આજે…

…….. બેસું જો હું તકિયા ઉપર, કહેતી તકિયો પડશે,
…….. લખવા માટે પેન લઉં તો, કહેતી પપ્પા લડશે….

શીખવી મારે A,B, C, C ક્યારે હું શીખીશ ?
કાયમ તું તો નન્નો ભણતી, ચઢતી મુજને રીસ…. વાત વાતમાં મમ્મી આજે…

……..હોડી હોડી રમવા માટે જેવું છાપું લીધું,
…….. લીધું એવું મમ્મી તેં તો લેશન કરવા કીધું…

આજે મુજને રમવા દો, મા, કાલે હું લખીશ,
કાયમ તું તો નન્નો ભણતી, ચઢતી મુજને રીસ… વાત વાતમાં મમ્મી આજે…

……..ઘડિયો મોઢે કરવા માટે જેવો હું તો બેઠો,
…….. બેબી ઊઠશે એમ કહીને અટકાવે છે તું તો…

રમું, લખું કે વાંચું, તોયે કરતી ચીસાચીસ,
કાયમ તું તો નન્નો ભણતી ચઢતી મુજને રીસ… વાત વાતમાં મમ્મી આજે…

પપ્પાને જોઈએ પરિણામ – કર્દમ ર. મોદી

પપ્પાને જોઈએ પરિણામ ને
મમ્મીને જોઈએ હોમવર્ક
છે ઘરમાં બધું જ છતાંય
મને લાગે એ નર્ક

પપ્પાને મોટો ઍન્જિનિયર ને
મમ્મીને જોઈએ ડૉક્ટર
હું તો છું દીકરો
કે પછી હૅલિકોપ્ટર ?

ભણવું મારે શું ભવિષ્યમાં
એ નક્કી કરે છે કોણ ?
નથી હું એકલવ્ય પણ
હું છું મારો દ્રોણ

કોણ કહેતું’તું ગાંધીજીને કે
રાષ્ટ્રપિતા કેમ બનાય
મારે તો થવું છે માણસ
કહો પિતાજી, કેમ થવાય ?

સ્કૂલ છે કે કતલખાનાં આ
જ્યાં લાગણી રોજ દુભાય!
લાગણી વગરનાં બાળકો તો
રમકડાં જ કહેવાય

કચ્છનું પાણી – અમૃત ‘ઘાયલ’

ભાંભળું તોયે ભીંજવે ભાવે,
વણબોલાવ્યું દોડતું આવે
હોય ભલે ના આંખની ઓળખ,
તાણ કરીને જાય એ તાણી,
વાહ રે ‘ઘાયલ’ કચ્છનું પાણી !

જાય હિલોળા હરખે લેતું,
હેતની તાળી હેતથી દેતું.
હેત હરખની અસલી વાતું,
અસલી વાતું જાય ન નાણી,
વાહ રે ‘ઘાયલ’ કચ્છનું પાણી !

આગવી બોલી બોલતું જાયે,
પંખી જેમ કલ્લોલતું જાયે,
ગુંજતું જાયે ફૂલનું ગાણું,
વેરતું જાયે રંગની વાણી,
વાહ રે ‘ઘાયલ’ કચ્છનું પાણી !

સ્નેહનું પાણી શૂરનું પાણી,
પોતના પ્રચંડ પૂરનું પાણી,
હસતું રમતું રણમાં દીઠું,
સત અને સિન્દૂરનું પાણી,
વાહ રે ‘ઘાયલ’ કચ્છનું પાણી !

આજ ફરી પાછા મોરલા બોલે – કનુ અંધારિયા

સાહિત્યકાર : કનુ અંધારિયા 

[1] હાથલિયો થોર

કાન મેં તો પાળ્યો છે હાથલિયો થોર,
તારી એક વાંસળી ને તારો એક મોર.
કાન મેં તો….

પાને-પાને એને કાંટાઓ ઊગિયા,
લીલીછમ વાડ હોય એવું !
નરસિંહના નાથ મને આવી સમજાવ,
મારે જીવવું તો કેમ કરી જીવવું ?
લોક મેણાં મારે છે મને ચારેકોર.
કાન મેં તો…..

ગોવર્ધનધારી તું આવીને બેસ,
મારી હૈયાની સાવ અરે પાસે,
તું મારો નાથ અને હું તારી ગોપી છું,
એથી હું નાચું ઉલ્લાસે,
હવે ચિતડાનો થાને રે ચોર
કાન મેં તો…..

સાસુ-નણંદ ડૉટ કૉમ – આશા પુરોહિત

સાસુ-નણંદ ડૉટ કૉમ 

સાસુ-નણંદ હવે કમ્પ્યૂટર શીખીને શોધે છે એવો પ્રોગ્રામ,
કે, નવલી વહુઆરુ પણ આવતાંની સાથે જ જો ભૂલી જાય મહિયરનું નામ

નવલી, વહુઆરુ કંઈ ઓછી નથી કે, એ તો ઈચ્છે છે, ‘માઉસ’ બેયને કરડે,
‘કી-બોર્ડ’ પર હાથ જરા મૂકે તો ‘કી-બોર્ડ’ પણ સાસુ-નણંદનો હાથ મરડે.

સાસુ-નણંદ હવે ‘ઈ-મેઈલ’માં મોકલે છે, ધમકીઓ રોજ રોજ એવી,
દહેજમાં એક હજી કમ્યૂટર જોઈએ છે નહીંતર થશે જ જોવા જેવી.

નવલી વહુઆરુ કંઈ ઓછી નથી કે, એ તો ‘ઈ-મેઈલ’માં ‘વાયરસ’ મોકલાવતી,
‘ઈ-કાર્ડ’માં ડ્રેક્યૂલા, બાબરિયો ભૂત એવાં દશ્યોથી બેયને ડરાવતી.

સાસુ-નણંદ વળી ‘વોઈસમેલ’માં મોકલે ન સાંખી શકાય એવાં મેણાં,
સાસુ-નણંદ અને વહુવારુ વચ્ચેના જન્મોથી કેવાં છે લેણાં !

‘ઈન્ટરનેટ ચૅટિંગ’માં સામસામી થાતી હોય સાસુ ને વહુની લડાઈ,
જ્યાં લગી હૈયાવરાળ નહીં ફૂંકે ને ત્યાં લગી કેમ એ ધરાય ?

નવલી વહુઆરુ કંઈ ઓછી નથી કે, એ તો મેસેજ છોડે છે કંઈક એવો,
પહેલાંનો ચીલો ચાતરવાનું બંધ કરી થોડીક તો લાગણીઓ સેવો.

કમ્પ્યૂટર ઈચ્છે છે, આમની અથડામણમાં જાતે જ ‘કલોઝ’ થઈ જાવું,
દાદા હો દીકરી ને સાસુ-નણંદના ઝઘડામાં નથી ફસાવું.

ઝઘડામાં અમથું કંઈ નથી જોડાવું કે બીજું કંઈ નથી શું કામ ?
સાસુ-નણંદ હવે કમ્યૂટર શીખીને શોધે છે એવો પ્રોગ્રામ.

આજના વાલીનો પુત્રપ્રેમ

સાહિત્યકાર : કર્દમ ર. મોદી

અલ્યા, ભણ નહિ તો રહી જઈશ
દુનિયા જીવશે પણ તું મરી જઈશ

વસંત આવે કે વરસાદ આવે, બારી બહાર નહીં જોવાનું
કોયલ બોલે કે પતંગિયું ઉડે, તારે એ નહીં જોવાનું
વગર પાણીએ ડૂબી જઈશ
ભણ નહિ તો રહી જઈશ

લગન હોય કે ભજન હોય તારે તો લેસન જ કરવાનું
રિશેસ હોય કે રજા હોય ગમેતેમ નહીં ફરવાનું
મોટો થઈને પછી શું ખઈશ
ભણ નહિ તો રહી જઈશ

ટોપર થવાનું છે તારે, સ્ટોપ થઈશ નહીં
ઊપર જવાનું છે આપણે, નીચે જઈશ નહીં
નામ, રામનુંય ના લઈશ
ભણ નહિ તો રહી જઈશ.

देखो माई इत घन उत नँद लाल।

देखो माई इत घन उत नँद लाल।

इत बादर गरजत चहुँ दिसि, उत मुरली शब्द रसाल॥

इत तौ राजत धनुष इंद्र कौ, उत राजत वनमाल।

इत दामिनि दमकत चहुँ दिसि, उत पीत वसन गोपाल ॥

इत धुरवा उत चित्रित हैं हरि, बरखत अमृत धार।

इत बक पाँत उडत बादर में, उत मुक्ताफल हार॥

इत कोकिला कोलाहल कूजत, बजत किंकिणी जाल।

'गोविंद प्रभु की बानिक निरखत, मोहि रहीं ब्रजबाल॥

दिन कुछ ऐसे गुज़ारता है कोई

दिन कुछ ऐसे गुज़ारता है कोई

दिन कुछ ऐसे गुज़ारता है कोई
जैसे अहसान उतारता है कोई।
आईना दिख के तसल्ली हुई
हमको इस घर में जानता है कोई।
फक गया है सज़र पे फल शायद
फिर से पत्थर उछालता है कोई।
फिर नज़र में लहू के छींटे हैं
तुमको शायद मुग़ालता है कोई।
देर से गूँजते हैं सन्नाटे
जैसे हमको पुकारता है कोई।
–
मुग़ालता = Illusions
सज़र = Branch

અમે યુ.એસ.એ. ના રહેવાસી પણ છીએ દિલથી ભારતવાસી

અમે યુ.એસ.એ. ના રહેવાસી પણ છીએ દિલથી ભારતવાસી 

અમેરિકા તો વર્લ્ડ-ક્લાસ છે મનમાં એવો દમામ 
ડોલર-સેંટમાં દીઠા સૌએ અડસઠ તીરથધામ 

ન્યુ જર્સી કે મેનહટન વોશિંગટન બાલ્ટીમોર 
વેસ્ટ કોસ્ટમાં હોલીવુડ ને ડીઝની કેરો શોર 

સાંજ પડે ને સાંભરે અમને ડેડ-મોમ ને માસી 
અમે યુ.એસ.એ. ના રહેવાસી પણ છીએ દિલથી ભારતવાસી 

મોટલ વાળા પટેલ મગનભાઇ મેક થયા છે ભાઇ 
નોખા રહેતા ઇંડિયન થઇ કહેવાયા એન.આર.આઇ 

સ્વીચ ઉંધી નળ ઉંધા ચાલે ગાડી ઉંધે પાટે 
ક્રિકેટ ગિલ્લી-દંડા છોડી બેઝબોલ માટે બાધે 

ગોટ-પિટ ગોટપિટ કરતા જો મોટેલ પર બેઠા માસી 
અમે યુ.એસ.એ. ના રહેવાસી પણ છીએ દિલથી ભારતવાસી

ये दौलत भी ले लो, ये शोहरत भी ले लो

ये दौलत भी ले लो, ये शोहरत भी ले लो
भले छीन लो मुझसे मेरी जवानी
मगर मुझको लौटा दो बचपन का सावन
वो काग़ज़ कि कश्ती, वो बारिश का पानी

मुहल्ले की सबसे पुरानी निशानी
वो बुढ़िया जिसे बच्चे कहते थे नानी
वो नानी की बातों में परियों का डेरा
वो चेहरे की झुर्रियों में सदियों का फेरा
भुलाये नहीं भूल सकता हैं कोई
वो छोटी सी रातें, वो लंबी कहानी

कड़ी धूंप में अपने घर से निकलना
वो चिड़िया, वो बुलबुल, वो तितलि पकड़ना
वो गुड़िया की शादी में लड़ना झगड़ना
वो झूलों से गिरना, वो गिर के संभालना
वो पितल के छल्लों के प्यारे से तोहफे
वो टूटी हुई चूड़ियों की निशानी

कभी रेत के उँचे टिलों पे जाना
घरौंदे बनाना, बनाकर मिटाना
वो मासूम चाहत की तस्वीर अपनी
वो ख्वाबों खिलौनों की जागीर अपनी
ना दुनियाँ का गम था, ना रिश्तों के बंधन
बड़ी खुबसूरत थी वो ज़िंदगानी

પાન લીલું જોયું ને તમે યાદ આવ્યાં

પાન લીલું જોયું ને તમે યાદ આવ્યાં 
જાણે મૌસમનો પહેલો વરસાદ ઝીલ્યો રામ 
એક તરણું કોળ્યું ને તમે યાદ આવ્યાં 

ક્યાંક પંખી ટહુક્યું ને તમે યાદ આવ્યાં 
જાણે શ્રાવણના આભમાં ઉઘાડ થયો રામ 
એક તારો ટમક્યો ને તમે યાદ આવ્યાં 

જરા ગાગર છલકી ને તમે યાદ આવ્યાં 
જાણે કાંઠા તોડે છે કોઇ મહેરામણ હો રામ 
સહેજ ચાંદની છલકી ને તમે યાદ આવ્યાં 

કોઇ ઠાલું મલક્યું ને તમે યાદ આવ્યાં 
જાણે કાનુડાના મુખમાં બ્રહ્માંડ દીઠું રામ 
કોઇ આંખે વળગ્યું ને તમે યાદ આવ્યાં 

કોઇ આંગણે અટક્યું ને તમે યાદ આવ્યાં 
જાણે પગરવની દુનિયામાં શોર થયો રામ 
એક પગલું ઉપડ્યું ને તમે યાદ આવ્યાં

તારા રે નામનો છેડ્યો એક તારો

તારા રે નામનો છેડ્યો એક તારો 
હું તારી મીરા તુ ગીરીધર મારો 
આજ નો ચાંદલિયો મને લાગે બહુ વ્હાલો 
કહી દો સુરજને કે ઉગે નહીં ઠાલો 

આપણે બે અણજાણ્યા પરદેશી પંખી 
આજ મળ્યા જુગજુગનો સથવારો ઝંખી 
જોજે વિખાય નહીં શમણાનો માળો
કહી દો સુરજને કે ઉગે નહીં ઠાલો 

દો રંગી દુનિયાની કેડી કાંટાળી 
વસમી છે વાટ કેમ ચાલુ સંભાળી 
લાગે ના ઠોકર જો હાથ તમે ઝાલો 
કહી દો સુરજને કે ઉગે નહીં ઠાલો

चंदा धीरे धीरे जाना …

चंदा धीरे धीरे जाना
आज मेरे घर प्रभु आयेंगे,
ज़रा तू दीप दिखाना

पल पल करके बीत गया दिन
प्रभु मेरे नहीं आये
प्रभु आयेंगे प्रभु आयेंगे
सांस सांस ये गाये

आधी रात हरी दर्शन देंगे
तू भी दर्शन पाना…. चंदा…

अम्बर के कुछ तारे देदे
प्रभुका हार बनाउ
ज़रासा रूपा दे दे तन का
नुपुर चरण सजाउ

भूल गए होंगे पथ प्रभुजी
ज़रा तू पथ दिखलाना… चंदा…

भोले भले मोहन चंदा
आवन कह नहीं आये
प्रीत लगाकर अपना बनाकर
बार बार बिसराये

पंथ निहार रही है मीरा
ज़रा तू याद दिलाना… चंदा…

अपने हाथों की लकीरों में बसा ले मुझको

अपने हाथों की लकीरों में बसा ले मुझको

Lyricist: Qateel Shifai
Singer: Jagjeet Singh
अपने हाथों की लकीरों में बसा ले मुझको
मैं हूँ तेरा तो नसीब अपना बना ले मुझको।
मुझसे तू पूछने आया है वफ़ा के माने
ये तेरी सादा-दिली मार ना डाले मुझको।
ख़ुद को मैं बाँट ना डालूँ कहीं दामन-दामन
कर दिया तूने अगर मेरे हवाले मुझको।
बादाह फिर बादाह है मैं ज़हर भी पी जाऊँ ‘क़तील’
शर्त ये है कोई बाहों में सम्भाले मुझको।

તડકો ઊઘડ્યો છે….

તડકો ઊઘડ્યો છે…. – મણિલાલ હ. પટેલ

[‘પ્રશિષ્ટ ગુજરાતી લલિતનિબંધ’ પુસ્તકમાંથી સાભાર.]

ઘણા દિવસો પછી તડકો આજે ઘેર આવ્યો છે. એના આગમનનો આનંદોત્સવ સવારથી જ ઊજવાય છે. પારેવાં એમની પાંખોની હવાઈ ગયેલી ભૂખરતાને સૂકવી રહ્યાં છે, વૃક્ષોનાં વાચાળ પાંદડાં તડકા સાથે ભૂતકાળની ખટમીઠી વાતો કરતાં કરતાં હસી પડે છે, એને સાંભળે છે ને વળી ગંભીર થઈ જાય છે. ઘણી ઋતુઓ પછી મળેલાં પતિ-પત્નીની જેમ વૃક્ષો એકબીજાને સહસ્ત્ર આંખે ચંચળ-ચંચળ તાકે છે.

કાબર એના કર્કશ અવાજથી તડકાની મુલાયમતાને ઉકેલી રહી છે. ચકલી તડકાની સળીઓ એકઠી કરવાના ઉદ્યમમાં લાગી છે. વર્ષા પછી કાળી પડી ગયેલી વૃક્ષડાળોની ચામડીને ખિસકોલી સૂંઘે છે ને અણગમો વ્યક્ત કરતી ફરે છે. કાગડાઓ સફરે નીકળ્યા છે. વાડવેલાનાં ખીલેલાં ફૂલોમાં પતંગિયાં પોતાના રંગો શોધે છે, કીડીઓની હાર પોઠ ભરીને ચાલી છે, એના દરની આસપાસ કર્કરા લોટ જેવું વેળુ રાફડા જેવી ચુપકીદી ઓઢીને બેઠી છે. તડકાની ચાદર પર શિશુઓ લખોટીઓ રમે છે. ખાબોચિયાંનાં પાણી દર્પણોની જેમ ચમકી ઊઠે છે. ઘરનાં નળિયાં એકકાન બનીને શું સાંભળતાં હશે ? કોઈ આગંતુકાનો પગરવ એમને ઉત્સુક કરી મૂકતો હશે ?

કવિના નાસી છૂટેલા શબ્દો જેવાં પગલાં નદીની રેતીમાં સૂઈ રહ્યાં છે. ગઈ કાલે ધોધમાર વહી ગયેલા સમયજળના આંકા કિનારાને વળગી રહ્યા છે. ભીનાશને વિષાદની જેમ હટાવી રેતકણો સ્ફટિક જેવું ચમકે છે, એમનો આખોય સમૂહ શ્રમ પછીનો આરામ ભોગવે છે. દૂર વહી જતા ઝરણાનો શબ્દ એમને સાંભળવો નથી. તળિયાના હસતા કાંકરાઓ ઉપર મૃદુ પગલે વહેતું ઝરણું પોતાની વાત કિનારે કોતરતું જાય છે. કોઈ ધૂની માણસની જેમ એનું વહ્યે જવું પાસેનાં વૃક્ષોને વિસ્મિત કરી દે છે. મૂળ લંબાવીને વૃક્ષો એનો પરિચય કરવા મથે છે. રેત પર ચાલવાનો અવાજ કણસતા સમયનાં ડૂસકાં જેવો લાગે છે. સંબંધો રેતી જેવા હોય છે, થોડી વાર એ આપણને તીવ્રતાથી વળગે છે ને પછી ખબર નહીં કઈ વેળાએ વછૂટી જાય છે. રેતીમાં આવા અસંખ્ય સંબંધ-સમયની પગછાપ હોય છે. પવને પોતાની કુંવારી હથેલી વડે રેતી પર લાગણી ચીતરી છે. રેતીમાં પડેલી પગછાપ પણ કોઈની રાહ જુએ છે, પણ ક્યાં સુધી ? દરેક વસ્તુને એક છેડો હોય છે એ વાત કેવી તો વિધાયક છે ! પવન પોતે જ થાકીને કશુંક ભૂંસી નાખે છે, ને વળી આપોઆપ બીજું કશુંક ચીતરાઈ જાય છે. ને એટલે પવન ગાંડોતૂર બની આ બધાથી છૂટવા મથે છે- પણ કદીય ન થોભવાનો એને શાપ છે. પવનની જેમ આપણે પણ પળેપળે ઘૂમરાઈએ છીએ, છૂટવા મથીએ છીએ, પણ આપણી પગલિપિને ભૂંસવા જતાં વળી બીજી પગછાપ ઊપસે છે- માણસ કેટલો નિઃસહાય હોય છે. અને એટલે જ ક્યારેક ઊઘડેલો તડકો જોઈને ખોવાયેલું શિશુ પાછું મળ્યાનો આનંદ થાય છે. આવા અલ્પ આનંદો પામતાં જેને નથી આવડતું એવું જીવન દરિદ્ર છે, ખરેખર તો જેની આંખ કંજૂસ, જેનું મન કંજૂસ છે, એ માણસ દુનિયાનો સૌથી મોટો કંજૂસ છે.

નદી વચ્ચે નૌકાના છૂટેલા શઢનો ફફડાટ સંભળાય છે. ઘણી વાર મનમાં શબ્દોનો આવો ફફડાટ જાગી ઊઠતો હોય છે, ત્યારે શબ્દોને પકડી રાખવાનું અને યોગ્ય દિશામાં વાળવાનું દોહ્યલું બને છે. પણ સાચો કવિ તો શબ્દોને નવી સ્વતંત્રતા આપીને પોતે એક નવું સ્વાતંત્ર્ય રચે ને ભાવકના સ્વાતંત્ર્યનો વિસ્તાર કરી આપે છે. શઢ પવનની શક્તિનો ઉપયોગ કરે છે એવી સાહજિક પ્રક્રિયા શબ્દપ્રયોજનમાં હોવી જરૂરી છે.

ઘણા દિવસો પછી પહાડોની ભૂખરતા હસી ઊઠી છે. દષ્ટિ સામે ચગડોળ જેમ ઝૂલતું એક દશ્ય છે. આખોય પહાડ ચંચળતાનો શબ્દ શોધી અભિવ્યક્ત થવા મથે છે. તડકાએ કેટકેટલાંને વાચા આપી છે. ને પોતે નિર્મમ ભાવે બધું જોયા કરે છે. પેલા ઝરણાંના ગીતમાં તડકે પરોવેલા શબ્દોની હાર છે. પ્રકૃતિ ક્યારેય નીરવ નથી હોતી, એ પોતાનો શબ્દ શોધી બનાવી લે છે. પથ્થરની તિરાડોમાં ચમકતું જળ એના હાસ્યને બત્રીસલક્ષણું બનાવે છે. લીલ ઉગાડીને પથ્થરકાંકરા ગતજન્મની શાપવાણીને ઢાંકવા મથે છે. પથ્થરની નક્કર વેદનાને આરપાર વીંધી શકાતી નથી, ને એટલે જ ઝરણું કે નદી પથ્થરને અભિષેક કરે, રમાડે, દોડાવે, વડીલની જેમ ક્યારેક કાલી કાલી વાણીમાં હાલો ગાઈને એને સુવાડે. કોઈ વાર ગંભીર નાદે વેદનાને ઑકી કાઢવા મથે, ને કોઈક વાર એને ગોદમાં ઊંડે ઊંડે ઢબૂરીને સૂઈ જાય. જળ કશું ઢાંકતું નથી, એક વાર મૈત્રી કર્યા પછી એ અવગુણોની ચાડી ખાતું નથી. આદિમ માણસે જળને દેવતા તરીકે પૂજ્યું છે એનાં ઘણાં રહસ્યો હશે એ સમજાય એવું છે.

કોઈકના નસીબ આડેથી પાંદડું ખસી ગયું છે. આ તડકો આજે હરિતવરણું ઊઘડ્યો છે. તડકો કશુંય છુપાવી રાખતો નથી. પ્રકૃતિને એવું-તેવું આવડતું જ નથી. પ્રકૃતિની હથેળી સદાય ખુલ્લી જ છે. એની હસ્તરેખાઓ આપણને એક રહસ્ય ઉકેલી બતાવીને બીજા રહસ્યપ્રદેશમાં લાવીને છૂટા મૂકી દે છે. ‘એક એકથી અદકાં મોતી’ની બ્રહ્મજાળ ઘણી વાર ગમે છે, કારણ કે જીવનમાં લાગણીઓનો છેદ હંમેશાં અપૂર્ણાંકમાં જ ઊડે છે, કુદરતમાં એ છેદ પૂર્ણાંકમાં હોય છે, ને પૂર્ણાંકનો આનંદ નાનોસૂનો નથી હોતો.

આવા જ દિવસની કોઈ બપોરે તડકાની બારી બંધ કરીને શિશુની જેમ ગોટમોટ સૂઈ જાઉં છું, ઘરમાં ઊડાઊડ કરતી ચકલીની પાંખોનો ફફડાટ સાંભળતાં સાંભળતાં ઊંઘવા મથું છું. બહાર તડકાનું રાજ્ય તપતું હશે એ વિચાર મારા ખંડિયા મનને ચેન પડવા દેતો નથી. અચાનક કોઈકના પરિચિત અવાજ સંભળાય છે. સફાળો ઊભો થઈને બારી ઉપર જ સ્થિર પડેલા મારા હાથ પર કુંવારી છોકરીના હાથ જેવો તડકો મરક મરક હસે છે. બારી બંધ કર્યાના પાપ બદલ રોઈ પડીશ એવું લાગે છે. પ્રાયશ્ચિત માટે મારી પાસે જાણે કોઈ શબ્દ જ રહેતો નથી ત્યારે વિસ્ફારિત નેત્રો ઢાળી દઈને અનાથ બાળકના જેવો ઊભો રહી જાઉં છું ! આ તડકામાં જ મારો કુંવારો શબ્દ ઊછરતો-ઊઘડતો નહીં હોય એની શી ખાતરી.

શનિવારની સવારે

શનિવારની સવારે – નટવર પટેલ

[ બાળગીતોના પુસ્તક ‘ચાંદામામા તાલી દો’માંથી સાભાર.]

નળમાં પાણી ખળખળ થાય,
ઝબકી મમ્મી જાગી જાય.
એટલામાં શું થઈ સવાર ?
ઊઠને પિન્કી કેટલી વાર ?

પાછો આવ્યો શનિવાર
તુજને ઊઠતાં લાગે વાર.
જોકે સ્કૂલની બસને વાર
તોય ન આવે તારો પાર.

ક્યારે કરીશ બ્રશ ને સ્નાન ?
ગણવેશ પહેરી ઓળીશ વાળ ?
નાસ્તો કરતાં લાગે વાર.
તારો કદી ન આવે પાર.

ખિજાઈ પિન્કી બોલી એમ
મમ્મી, તારી નિતની ટેવ.
ખોટી કર ના બૂમાબૂમ,
ફરફર કર ના આખી રૂમ.

કહીને પિન્કી સૂઈ ગઈ,
મમ્મી પાછી ખિજાઈ ગઈ.
બોલી એ તો : ઊઠને ઝટ
આવી જશે સ્કૂલની બસ.

પિન્કી કહેતી : ઊંઘવા દે
આજે સ્કૂલમાં હોલીડે !